قرآن زبر بخوانی در چهارده روایت

حتماً تیتر این مطلب را بارها خوانده و شنیده اید. این مصرع معروف حافظ، یکی از بحث های اصلی علم قرائت را مطرح می کند که اتفاقاً از اهمیت بسیاری برخوردار است.

ماجرا از این قرار است که چند دهه پس از وفات پیامبر اکرم(ص) اختلاف قرائت های بسیاری بین مردم به وجود آمد. قرآن در زمان رسول اسلام(ص) به خط کوفی نوشته می شد و دارای اعراب و نقطه نبود. همین باعث شد که سال ها پس از رحلت نبی خاتم (ص)، بین مردم اختلاف قرائت شکل بگیرد. مثلا گروهی از قاریان آیه 219 سوره بقره را با عبارت «اثم کبیر» می خواندند و گروه دیگر با عبارت «اثم کثیر». با توجه به اینکه قرآن ها ی موجود آن زمان، بدون نقطه و اعراب بود، هر گروه بر روش خود پافشاری می کرد به همین دلیل بود که در آغاز قرآن چهارم «ابن مجاهد»- قاری بزرگ بغداد – تصمیم گرفت باب اجتهاد در قرائت را مسدود و قرائت های معتبر را جمع آوری کند.

ابن مجاهد محور فعالیت خود را پنج شهر فعال قرآن قرار داد؛ مدینه، مکه، کوفه، بصره و شام. او هفت قاری را انتخاب کرد و برای هر قاری، دو راوی قرار داد تا قرآن را با حرکت و نقطه بنویسند. پس از انجام این کار، 14 روایت از کتاب خدا به دست آمد که در حرکت و نقطه، با هم اختلاف های جزئی داشتند. گرچه بعضی از معاصران این مجاهد بر او خرده گرفتند اما دانشمندان بسیاری پس از او، کارش را مبنا قرار دادند و کتاب های متعددی درباره «قرائات سبع» نوشتند.

«ابوعبدالله نافع» یکی از مشهورترین قاریان زمان خود بود که در اصفهان متولد شد. هر چند که در مدینه زندگی کرد. و در همان شهر هم از دنیا رفت. گفته می شود که او قرآن را نزد «ام سلمه» همسر رسول خدا(ص) قرائت کرده و برای همین طرفداران بسیاری دارد. قرائت نافع را دو راوی بیان کرده اند؛ «ورش» و «قالون»

ابن کثیر

«عبدالله بن کثیر» دومین قاری مورد رجوع مسلمانان است. او ایرانی الاصل بوده و بخشی از عمر خود را در یمن سپری کرد. ابن کثیر مردی فصیح و بلیغ بود و از جمع صحابه، بعدالله زبیر و انس بن مالک را درک کرده بود. ابن کثیر دو راوی دارد: «بَزی» و «قُنبل».

ابو عمرو بن علاء

«ابو عمروبن علاء بصری» یکی از قاریان کم نظیر زمان خود بود. درباره اش گفته اند که در میان قراء سبعه کسی به حد او نمی رسد. او قرآن را در مناطق مختلفی مانند مکه و مدینه و بصره و کوفه برای استادان بسیاری قرائت کرد و مورد تحسین همه آنها قرار گرفت. بعضی از مورخان او را شیعه و اتفاقاً ایرانی می دانند. ابوعمرو دو راوی دارد: «دوری» و «سوسی»

ابن عامر بصری

«ابن عامر بصری» سال ها امام مسجد دمشق، قاضی و پیشوای آن دیار بود. او عمری طولانی داشت و در سال 118 هجری قمری در 99 سالگی از دنیا رفت. رواویان قرائت این عامر، «هشام» و «ابن ذکوان» هستند.

حمزه بن حبیب کوفی

«حمزه بن حبیب کوفی» پنجمین نفر از قراء سبعه است که گفته می شود بعضی از اصحاب پیامبر(ص) را درک کرده است. حمزه شیعه بود و افتخار قرائت قرآن نزد امام صادق(ع) را داشت. شیح طوسی هم حمزه را از اصحاب امام صادق(ع) معرفی کرده است. راواین قرائت حمزه، «ابوعیسی شیبانی» و «خلف بن هشام» هستند.

ابوالحسن کسایی کوفی

«ابوالحسن کسایی» هم ایرانی بوده و گفته می شود در «طوس» یا «ری» وفات کرده است. او در قرائت، پیرو حمزه کوفی بود و به همین دلیل مورد اعتماد شیعیان است. راویان قرائت او «حفص دوری» و «خلف ابوالحارث» هستند.

عاصم بن ابی النجود

«ابوبکر عاصم» مورد اعتمادترین قاری شیعیان است و در شیعه بودن خودش هم تردیدی نیست. عاصم کوفی قرآن را از «عبدالله بن حبیب سلمی» آموخت که از یاران امیرالمؤمنین(ع) بود. با این حساب، عاصم با یک واسطه راوی قرائت حضرت علی(ع) است؛ به همین دلیل بیشتر علمای شیعه گفته اند که عاصم فصیح ترین قرائت را دارد. راویان قرائت او، «حفص بن سلیمان» و «شعبه بن عیاش» هستند. شیعیان هم قرائت عاصم با روایت حفص را پذیرفته اند، به همین دلیل است که قرائت شیعیان را در اصطلاح «حفص از عاصم» می گویند؛ یعنی روایت حفص از قرائت عاصم. طبق این روایت، قرآن 6 هزار و 236 آیه دارد و بسم الله الرحمن الرحیم در ابتدای هر سوره، یک آیه محسوب می شود. فکر می کنید این روایت چرا نزد شیعیان مقبول است و «افصح القرائات» نامیده می شود؟

یک روایت معتبر

عاصم شخصاً ویژگی های خاصی داشت که او را میان مردم معروف و مورد اطمینان کرده بود. هر قرائتی را که فرا می گرفت، برای عده ای از اصحاب و تابعین می خواند و تا اطمینان کامل به صحت آن قرائت پیدا نمی کرد، آن را نمی پذیرفت. برای همین بیشتر ائمه قرائت کوشیده اند تا اسناد قرائت خود را به عاصم، از روایت حفص متصل کنند.

در منابع حدیثی ما، روایت های بسیاری درباره مورد اعتماد بودن قرائت عاصم و روایت حفص وجود دارد. همه این روایت ها قرائت عاصم را به حضرت علی(ع) منسوب می کنند؛ مثلا مرحوم «خوانساری» در کتاب «روضات الجنات» در ترجمه احوال عاصم می نویسد: «وی پارساترین و پرهیزکارترین قاری و رای او درست ترین آراء در قرائت به شما می رود. تلاش عاصم در موضوع قرائت، بیش از همه قراء دیگر جلب نظر می کند». علامه حلی هم در کتاب «المنتهی» می نویسد: «محبوب ترین قرائت نزد من، قرائتی است که از عاصم نقل شده است». اتفاقاً حفص بن سلیمان هم جمله معروفی درباره این قرائت دارد. «عاصم برایم بازگو کرد که قرائت من، همان قرائتی است که عبدالرحمن سلمی از علی(ع) برایم نقل کرده است. خود عبدالرحمن هم می گفت: تمام قرآن را برای علی(ع) قرائت کردم». آیت الله خویی هم در کتاب البیان درباره عاصم نوشته است: «ابوبکر عاصم فرزند ابی النجود اسدی از آزاد شدگان خاندان اسد بود و از مردم کوفه. او از قاریان هفتگانه قرآن شیعه بود عاصم قرآن را برای «عبدالله بن الرحمن بن حبیب سلمی» که از یاران نزدیک حضرت علی(ع) بود، قرائت کرده است». عده ای معتقدند که عاصم مانند استادش ابوعبدالرحمن نابینا بود. گفته می شود حسنین(ع) در نوجوانی قرائتشان را بر ابوعبدالرحمن عرضه می کردند.

راوی امین

حفص بن سلیمان، راوی این قرائت هم از افراد مورد اعتماد زمان خود بوده است. حفص در سال 90 هجری متولد و در سال 180 قمری وفات کرد. او پنج آیه قرآن را از عاصم یاد می گرفت. مرحوم زنجانی – مفسر قرآن – درباره او می نویسد: «مردی عالم و عامل و آگاه ترین اصحاب عاصم نسبت به قرائت وی بوده است. روایت و نقل صحیح قرائت عاصم به وسیله حفص انجام گرفته است. اگر چه آراء و نظریات علماء درباره حفص دچار نوعی اضطراب و تردید است ولی در امر قرائت فردی مورد اعتماد و بر حسب شواهد فراوان، شخصیتی مقبول و پذیرفته است. او در ادامه، حفص را با شعبه بن یاش – دیگر راوی قرائت عاصم – مقایسه می کند: «بیشتر مورخان، حفص را از لحاظ حافظه قوی تر از شعبه بن عیاش می دانستند و معتقد بودند که وی تمام وجوه قرائت عاصم را درست ضبط کرده و در خاطر داشته است». در کتاب البیان آیت الله خویی، همچنین آمده است: «حفص در نقل حدیث حافظه خوبی نداشت ولی در قرائت قرآن مورد اطمینان است. حفص با عاصم در قرائت قرآن مورد اطمینان است. حفص با عاصم در قرائت قرآن هیچ مخالفتی نکرده است مگر در یک حرف در سوره روم «الله الذی خلقکم من ضعف» که حفص کلمه «ضعف» را با ضمه خوانده ولی عاصم آن را با فتحه خوانده است».

خوب است بدانید

1- از میان قاریان هفتگانه، پنج نفر ایرانی اند که عبارت اند از: نافع بن ابی نعیم، از اهالی اصفهان، ابوعمروبن علاء، از مردم فارس و از قریه کازرون. کسانی، از اهالی طوس یاری، حمزه بن حبیب کوفی و عبدالله بن کثیر هم به اعتقاد بسیاری مورخان، ایرانی الاصل بوده اند.

2- درباره مذهب این هفت قاری این چنین آمده است: «چهار تن از آنها، یعنی عاصم بن ابی النجود، ابوعمروبن علاء، حمزه بن حبیب و علی بن حمزه کسایی شیعه اهل بیت(ع) هستند و مذهب آنان ثابت و مورد قبول بیشتر عالمان شیعه بوده است».